MORFOLOGICZNA KLASYFIKACJA JEZIOR
Zasadnicza część Pojezierza Mazurskiego leży w granicach administracyjnych województwa olsztyńskiego. Spośród 2561 jezior o powierzchni większej od jednego hektara, aż 1620 znajduje się w granicach województwa. Większość tych jezior jest pochodzenia polodowcowego. Wyróżnia się wśród nich pięć zasadniczych typów: jeziora rynnowe, moreny dennej, moreny czołowej, kotły, oczka.
Najliczniejsze są jeziora rynnowe. Powstały one na skutek erozyjnej działalności potoków wypływających z dużą szybkością spod lodowca. Stąd też zbiorniki te charakteryzują się zawsze dużym wydłużeniem, a małą szerokością, znaczną głębokością i nierównością dna oraz wysokimi i stromymi brzegami. Jeziora rynnowe bardzo często tworzą tzw. ciągi jeziorowe. Typowym tego przykładem jest ciąg rozpoczynający się na północy od jeziora Tałt Ryńskich i biegnący na południe przez Jezioro Mikołajskie, Bełdany i Nidzkie.
Jeziora moreny dennej zawdzięczają powstanie drążącym podłoże skałom i rumoszom niesionym przez lodowiec. Powstały wówczas liczne nierówności terenu, uformowały się zagłębienia i usypiska. Zagłębienia zostały wtórnie napełnione wodą z topniejącego lodowca. Zbiorniki te mają wielkie powierzchnie i niewielką stosunkowo głębokość, dno silnie pofalowane, z licznymi zagłębieniami i wypłyceniami. Brzegi są najczęściej płaskie, a nachylenie ich stoków łagodne. Linia brzegowa jest zwykle dobrze rozwinięta i urozmaicona, z licznymi zatokami i półwyspami. Zbiornik taki w czasie naturalnego procesu starzenia się i wysychania dzieli się na szereg początkowo połączonych ze sobą odnóg, które następnie całkowicie oddzielają się od siebie. Przykładem tego typu są między innymi jeziora: Mamry, Niegocin, Śniardwy.
Najrzadziej spotykanym typem są zbiorniki moreny czołowej. Powstały one dzięki usypaniu wału ziemi i rumoszu przez posuwający się lodowiec. Zapora ta stanowi naturalną tamę dla wód, które nagromadziły się z topniejącego lodu w powstałej w ten sposób niecce. Jeziora te mają najczęściej kształt owalny, nierówne dno, dość znaczną głębokość i wysokie brzegi. Do tego typu należą jeziora: Gołdo-piwo i Pozezdrze.
Czwartą, bardzo liczną klasą są tzw. kotły lub kociołki. Są to jeziora o małej powierzchni i najczęściej zaokrąglonym kształcie. Wyróżniają się one nieproporcjonalnie dużą głębokością, stromymi brzegami i dużymi spadkami strefy przybrzeżnej. Uformowane zostały one przez spadającą z dużej wysokości z lodowca wodę lub też przez wytopienie zagłębionej w podłoże wielkiej bryły lodu. Do tego typu należy między innymi Jezioro Starodworskie.
Ostatnią wreszcie, równie często spotykaną grupą jezior są „oczka”. Należą tu malutkie, okrągławe i płytkie zbiorniczki, o powierzchni od kilkudziesięciu do kilkuset m2. Pozbawione są one dopływów, dzięki czemu mają zwykle ujemny bilans wodny, co powoduje, że znaczna ich część wysycha okresowo w czasie długich i upalnych lat. „Oczka” występują we wgłębieniach terenu powstałych na skutek wypłukania przez wody pewnych związków, np. węglanu wapnia. Istnieje również hipoteza, że powstanie ich związane jest z wytopieniem się mniejszych brył wciśniętego przez lodowiec lodu.
W województwie olsztyńskim dominują jeziora o małej powierzchni. Na ogólną liczbę 1620 jezior o powierzchni powyżej 1 ha, aż 818 (czyli 50,6%) znajduje się w klasie od 1 do 5 ha.
Porównanie powierzchni jezior w województwie olsztyńskim i w kraju
Do jezior o powierzchni przekraczającej 1000 ha należą:
1. Śniardwy (wraz z zatokami) — 11 340,4 ha
2. Jeziorak — 3 219,4
3. Dargin (z j. Łabapem) — 3 030,0
4. Niegocin — 2 600,0
5. Mamry — 2 504,0
6. Kisajno — 1 896,0
7. Roś — 1 887,7
8. Tałty Ryńskie — 1 831,2
9. Nidzkie — 1 818,0
10. Dobskie (z kompleksem Mamr Południowych) — 1 776,0
11. Narie — 1 240,1
12. Łańskie — 1 042,3
Jeziora zajmują około 5°/o obszaru województwa olsztyńskiego. Największy jest areał jezior w powiatach: węgorzewskim — 12,72% powierzchni, giżyckim — 11,83%, piskim — 11,06% i mrągowskim — 10,96%. Najmniej jezior leży w powiatach: braniewskim, bartoszyckim i pasłęckim.
Większość jezior jest płytka. Według najnowszych badań, zaledwie 22 zbiorniki mają maksymalną głębokość przekraczającą 40 m. Należą do nich:
1. Wuksniki — 68,0 m
2. Babięty Wielkie — 65,0
3. Piłakno — 56,6
4. Wulpińskie — 54,6
5. Isąg — 54,5
6. Łańskie — 53,8
7. Pluszne — 52,0
8. Tałty Ryńskie — 50,8
9. Leleskie — 49,5
10. Buwełno — 49,1
11. Bełdany — 46,0
12. Dejguny — 45,0
13. Kierzlińskie — 44,5
14. Kośno — 44,5
15. Mamry — 43,8
16. Narie — 43,8
17. Ukiel — 43,0
18. Czos — 42,6
19. Żabińskie — 42,5
20. Maróz — 41,0
21. Święte — 40,8
22. Ołów — 40,1
Wszystkie wyżej wymienione zbiorniki należą według klasyfikacji rybackiej do typu sielawowego, poza jedynym — Bełdanami, które ze względu na zanieczyszczenia i pogarszające się w związku z tym warunki środowiskowe zmieniło typ na leszczowy.
Charakterystyczną cechą jezior mazurskich jest ich przepływowość. Tylko niewielki stosunkowo procent zaliczyć można do hydrologicznie zamkniętych, przy czym są to najczęściej zbiorniki o niewielkiej powierzchni.
Jeziora położone w zachodniej i południowej części województwa wchodzą w skład prawobrzeżnej zlewni Wisły. Wody z nich są odprowadzane przez rzeki: Pisę, Szkwę, Rozogę, Omulew, Szkotówkę, Drwęcę, Osę, Liwę.
Zbiorniki leżące w północnej partii województwa należą do zlewni Zalewu Wiślanego, zaś ich wody odprowadzane są rzekami: Dzierzgonią, Wąską, Pasłęką, Łyną i Węgorapą.
Wzdłuż północnej granicy jeziora Niegodna przebiega dział wodny, zasilający zarówno dorzecze Wisły (przez rzekę Pisę), jak też dorzecze Pregoły — przez rzekę Węgorapę.
