RYBACKA KLASYFIKACJA JEZIOR
Mimo dużych, indywidualnych różnic środowiskowych między poszczególnymi jeziorami występują również wspólne cechy, które mogą stanowić dostateczną podstawę do łączenia niektórych zbiorników w pewne klasy czy typy. W historii ichtiologii występowało wiele różnych podziałów jezior na klasy. Tutaj przytoczymy najbardziej dla rybaków zawodowych i wędkarzy interesującą klasyfikację — rybacką — opracowaną w latach pięćdziesiątych przez ówczesny Centralny Zarząd Rybactwa, przy współudziale Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie. Opiera się ona na wskaźnikowych gatunkach ryb (które w danym środowisku mają najlepsze warunki rozwoju i wzrostu) oraz na wybranych cechach przyrodniczych i morfometrycznych. Dzieli jeziora w Polsce na pięć zasadniczych typów: sielawowe, leszczowe, sandaczowe, linowo-szczupakowe i karasiowe.
JEZIORA SIELAWOWE
Są to zbiorniki o głębokości ponad 20 m; mogą być również płytsze, o ile występuje w nich sielawa. Dno i partia przybrzeżna: twarde — piaszczyste lub żwirowato-piaszczyste, bez większych nalotów mułu. Woda w ciągu całego roku zachowuje dużą przezroczystość, jest zimna i dobrze natleniona. Ławica przybrzeżna jest zwykle krótka, jej stok stromy. Roślinność wodna jest rozwinięta w niewielkim stopniu — szczególnie niewielkie partie porośnięte są twardą roślinnością wynurzoną — oczeretami. W jeziorach tego typu występują: sielawa, sieja, stynka, ukleja, płoć, leszcz, krąp, okoń, szczupak, miętus, węgorz, jazgarz, w niewielkich ilościach wzdręga i lin. Często żyją tu raki, czasem sum. W zbiornikach sielawowych zwykle nadmiernie rozwija się populacja okonia. Szczupak zazwyczaj jest mniej liczny, gdyż będąc typowym przedstawicielem pasa przybrzeżnego, nie znajduje odpowiednich warunków środowiskowych. Rybacka wydajność takich jezior po odpowiednim zagospodarowaniu osiągać może około 35 kg z ha.
JEZIORA LESZCZOWE
Najczęściej są to zbiorniki o głębokości 12—20 m i znacznej powierzchni. Dno jest mniej lub bardziej zamulone, ławica przybrzeżna piaszczysto-mulista, dość szeroka i o niezbyt stromym stoku. Woda średnio lub słabo przezroczysta, o dość wysokiej temperaturze, z okresowymi zakwitami glonów planktonowych. Przy dnie, w niektórych partiach, w okresie późnego lata i zimy, może występować deficyt tlenu, a nawet pojawiać się siarkowodór. Roślinność wodna zwykle bywa mocno rozwinięta; przy brzegach — szerokie pasy oczeretów, przy dnie natomiast, wzdłuż ławicy przybrzeżnej i wokół górek podwodnych, rozległe łąki podwodne roślinności miękkiej. Ichtiofauna składa się przeważnie z takich gatunków, jak: leszcz, lin, płoć, krąp, wzdręga, ukleja, szczupak, okoń, jazgarz, węgorz, rzadziej sielawa, stynka, sandacz, karaś, miętus. Spotkać tu można również szereg gatunków tzw. chwastu rybiego: słonecznicę, różankę, kiełbia, ciernika, kozę. W jeziorach tego typu, przez które przepływa rzeka, w partiach przyujściowych mogą żyć kleń i jaź, sporadycznie boleń.
Najliczniejsze populacje tworzą tu leszcz, płoć, okoń, lin i szczupak. Po zagospodarowaniu wydajność powinna wynosić około 35 kg z ha.
JEZIORA SANDACZOWE
Głębokość 6—12 m. Podłoże denne jest muliste, zawsze jednak występują pewne partie dna piaszczystego lub żwirowatego. Ławica przybrzeżna miejscami zamulona, szeroka i o łagodnym stoku. Charakterystyczną cechą tych jezior jest bardzo mała przezroczystość wody. Ma ona zabarwienie intensywnie zielonkawe spowodowane silnym rozwojem planktonu roślinnego. W okresach szczytowego rozkwitu glonów po zanurzeniu ręki do wody nie widać dłoni. W ciągu całego roku woda jest dobrze natleniona. Roślinność wynurzona bywa bardzo mocno rozwinięta; tworzy obszerne powierzchniowo skupiska wzdłuż brzegów i w wypłyconych zatokach. Roślinność podwodna jest uboga, występuje tylko na małych głębokościach, co wiąże się z niską przezroczystością wody. W jeziorach tego typu występują najczęściej: sandacz, leszcz, lin, płoć, wzdręga, krąp, okoń, węgorz, ukleja, jazgarz, szczupak. Ten ostatni gatunek nie jest pożądany, bowiem żeruje na narybku i młodzieży sandacza. Dlatego w wielu jeziorach omawianego typu bywa silnie ograniczany. Najliczniej reprezentowane są tu: leszcz, sandacz, lin, płoć. Czasem w jeziorach sandaczowych spotyka się sporo karasi. Wydajność po pełnym zagospodarowaniu powinna wynosić około 40 kg z ha.
JEZIORA LINOWO-SZCZUPAKOWE
Są to zbiorniki płytkie, głębokość zazwyczaj nie przekracza 6 m. Dno i ławica przybrzeżna są mocno zamulone. Partia przybrzeżna jest zwykle bardzo szeroka, łagodnie opadająca. Woda słabo przezroczysta, o zabarwieniu zielonkawym lub zielonkawo-brunatnym, ciepła i o średnim stopniu natlenienia. W jeziorach tych następuje najczęściej masowy rozwój roślinności zarówno twardej — wynurzonej, jak i miękkiej — zanurzonej. Bywają przypadki, gdy całe dno tworzy jednolitą łąkę podwodną. W takich warunkach bytują: szczupak, lin, płoć, karaś, węgorz, wzdręga, krąp, okoń, ukleja, czasem leszcz. W niektórych jeziorach tego typu w czasie wyjątkowo ostrych i przedłużających się zim może występować zjawisko przyduchy. Jej oddziaływanie na ichtiofaunę jest uzależnione od wielkości i czasu trwania deficytu tlenu. W skrajnych przypadkach przyducha likwiduje prawie wszystkie ryby żyjące w zbiorniku.
Jeziora linowo-szczupakowe są zazwyczaj bardzo żyzne — ich produkcja po zagospodarowaniu powinna wynosić powyżej 40 kg z ha. W niektórych zbiornikach tego typu osiągano wydajność do 80 kg z ha.
JEZIORA KARASIOWE
Do tego typu należą małe i płytkie zbiorniki; głębokość najczęściej nie przekracza 3—4 m. Zarówno dno, jak i ławice przybrzeżne są silnie zamulone. Woda w lecie nagrzewa się mocno i zawiera małą ilość tlenu. Brzegi mocno porośnięte roślinnością wodną i bagienną. Porost dna jest uzależniony od przezroczystości wody, zazwyczaj jednak niewielki. Ten typ jezior najczęściej podlega przyduchom. Jeśli zjawisko to powtarza się każdej zimy, wówczas występuje tu tylko jeden gatunek — karaś (wyjątkowo wespół z linem).
Rozwój melioracji wpłynął na wytworzenie się jeszcze jednego, nowego typu — jezior karpiowych. Są to zwykle zbiorniki dawniej linowo-szczupakowe, które na skutek melioracji zyskały możliwość regulowania poziomu wody. Dzięki takiemu przystosowaniu zarówno samo środowisko, jak i metody hodowlane zbliżyły się do stosowanych w gospodarce stawowej. Zbiorniki te na wiosnę obsadzane są narybkiem lub kroczkiem karpia. W czasie sezonu produkcyjnego ryby są żywione, a jeziora nawożone, co pozwala uzyskiwać wydajność rzędu setek kilogramów ryb z hektara.
Jesienią woda zostaje spuszczona lub jej poziom znacznie obniżony, co pozwala na przeprowadzenie intensywnych odłowów. Zbiorniki te, na terenie województwa olsztyńskiego, są obrębami ochronnymi.
Przedstawiona klasyfikacja jest oczywiście schematem. Wiele zbiorników wodnych nie mieści się w typach z uwagi na zespół indywidualnych cech środowiskowych lub na skutek ingerencji człowieka. Następują również przemiany czasowe: zbiorniki starzeją się, zmieniają się warunki środowiska, flora i fauna. W warunkach naturalnych procesy te przebiegają bardzo powoli, wprost niedostrzegalnie. Są jednak przyczyny, które mogą spowodować tak duże przyspieszenie starzenia się jeziora, że wyraźne zmiany dają się zauważyć już w ciągu kilku lat. Dzieje się tak najczęściej po wprowadzeniu do zbiornika dużej ilości nie oczyszczonych ścieków. Przykładem tego zjawiska może być chociażby Jezioro Długie w Olsztynie, które w ciągu kilkunastu lat (na skutek odprowadzania do niego ścieków komunalnych) przeszło z typu sandaczowego w karasiowy.
Wody płynące, w odróżnieniu od jezior, dzieli się na tzw. krainy rybne. Rzeka bowiem w poszczególnych odcinkach biegu może zmieniać charakter, a zatem i skład ichtiofauny. W Polsce przyjął się system krain rybnych opracowany przez prof. Franciszka Staffa. Wyróżnia on cztery krainy: pstrąga, lipienia, brzany i leszcza wraz z podkrainą karasia. Ponieważ w dalszym ciągu książki posługujemy się tą właśnie klasyfikacją celowe będzie przytoczenie krótkiej charakterystyki poszczególnych krain.
