Usytuowanie otworu gębowego zdradza sposób zdobywania pokarmu i jego rodzaj.
• Położenie otworu gębowego, różne u różnych gatunków, pozwala odgadnąć w jakim środowisku ryba żyje i w jakich warstwach wody szuka pokarmu. Rozróżniamy trzy typy:
– otwór gębowy w górnej części pyska – położenie górne (ukleja, ciosa, częściowo także wzdręga), ryby pobierają pokarm z powierzchniowych warstw wody;
— otwór gębowy położony w środkowej części pyska — położenie końcowe (boleń, strzebla, kleń, szczupak, łososiowate), ryby biorą pokarm sprzed siebie;
— otwór gębowy położony w dolnej części pyska — położenie dolne (świnka, certa, brzana), ryby czerpią pokarm z dna i mułu.
• Po obu stronach górnej części głowy ryby znajdują się oczy. W pobliżu otworu gębowego niektóre gatunki mają wąsy.
• Kolejną częścią ciała ryb są płetwy różnie rozwinięte i położone, w zależności od gatunku. Rozróżniamy płetwy:
– parzyste (piersiowe i brzuszne);
– nieparzyste (grzbietowa, ogonowa, odbytowa i tzw. płetwa tłuszczowa).
Płetwy spełniają funkcję narządu ruchu, a także sterów kierunkowych i wysokościowych. Właściwym narządem ruchu ryby jest tylna część jej ciała z płetwą ogonową.
Ciekawe jest ułożenie płetw u szczupaka. Jest on drapieżnikiem, ale nie prześladuje swojej ofiary — zdobywa ją podstępnie, czyhając przy zawadach i rzucając się na nią w nagłym, błyskawicznym ataku. Właśnie dlatego, żeby szczupak był zdolny atakować błyskawicznie znaczną powierzchnię płetw ma skoncentrowaną w trzonie ogonowym, przy czym płetwę grzbietową, normalnie umieszczoną w pierwszej części grzbietu, ma przesuniętą zupełnie do tyłu, w pobliże ogona.
• Płetwy właściwe to skórno-błoniaste płaty wzmocnione specjalnymi kostkami – promieniami. Promienie mogą być twarde lub miękkie. Twarde są kostne, ostro zakończone. Miękkie są bardziej giętkie, poprzecznie członkowane, a na końcu pędzelkowato rozszczepione.
• Ilość promieni w poszczególnych płetwach jest u ryb każdego gatunku stała; waha się tylko w określonych granicach. Na podstawie tej cechy można więc rozróżniać poszczególne gatunki. Z tego powodu klucze do rozpoznawania ryb zawierają także symbol płetw. Poszczególne płetwy oznaczane są wielkimi literami stanowiącymi początek nazwy łacińskiej każdej płetwy. Po tym oznaczeniu wpisuje się ilość promieni twardych (z reguły cyframi rzymskimi) i ilość miękkich promieni (cyframi arabskimi). Odnotowuje się przeciętne ilości, ale także zakres zmienności ilościowej.
• Ciało ryb pokryte jest skórą, której zadaniem jest przede wszystkim ochrona organizmu przed negatywnymi wpływami zewnętrznymi (zranienia, pasożyty, substancje trujące) i osłanianie mięśni. Skóra ryb, podobnie jak skóra zwierząt wyższych, składa się z dwóch podstawowych warstw: zewnętrznego naskórka i, znajdującej się pod nim, skóry właściwej, z której wyrastają łuski.
• Ciało ryby pokrywa warstwa śluzu, substancji o wyjątkowym znaczeniu: przede wszystkim czyni rybę gładką,, „smaruje ją”, i w ten sposób ułatwia przenikanie przez stosunkowo gęstą wodę, ponadto uniemożliwia pasożytom uczepienie się skóry.
Pamiętając o tym trzeba niezwykle ostrożnie obchodzić się z rybami, zwłaszcza z tymi nie przeznaczonymi bezpośrednio do konsumpcji. W przeciwnym razie ryby na uszkodzonych miejscach tracą śluz, a to prowadzi do inwazji pasożytów, które szybko rozprzestrzeniają się na całe ciało. Ilość śluzu zależy od gatunku, stanu zdrowia ryby i od środowiska, w jakim żyje (skład chemiczny wody, pora roku). Jest zasadą, że ryby bezłuskie i ryby o małych łuskach (węgorz, lin, szczupak) produkują więcej śluzu niż te o dużych łuskach (kleń, płoć, okoń). Ilość śluzu wydzielanego przez ryby zwiększa się wiosną i latem a także przy podrażnieniu.
